16 Şubat 1916 tarihinde Ruslar, Erzurum'u işgal ettiler. Birinci Dünya savaşında bir çok cephede gücünü tüketen Osmanlı Devletinin, Erzurum'u düşmandan temizleyecek takati kalmamıştı. Erzurum elindeki kısıtlı imkanlarla, ağır bir esaret dönemi geçirdi. Gerçi yaşlı, kadın ve çocuk dışında kimsede yoktu Erzurum'da eli silah tutan erkekleri sağda solda cephede veya esarette idi.
1917 yılında Rusya'da çarlık rejimi çöküp, Bolşevikler ülkeyi ele geçirince, Ruslar işgal ettikleri bölgeleri boşaltarak dönmeye başladılar, boşalttıkları kışlalara ve kontrol noktalarına hızla, Doğu Anadolu'da Ermenistan hayali kuran Ermenileri yerleştirildiler. Erzurum; ersiz, erkeksiz ve sahipsiz bir şekilde Ermenilere kalınca onlarda Erzurum merkez ve çevresinde soykırıma giriştiler.
Doğu illeri fatihi Kazım Karabekir Paşa hatıralarında; Erzurum'a girdiklerinde şehir içinde 2377 şehit defnettiklerini belirterek: "Erzurum'da halk gözyaşları içinde kimi babasını, kimi kardeşini öldürülerek, yakılmış halde bulmuştu. Sokaklarda canlılıktan hiç bir iz bile kalmamıştı. Erzurum yaşayan bir şehir değildi artık. Yerlerde çocuk, kadın ve yaşlılar kanlar içinde yatıyordu." diye yazmaktadır.
Ermenilerin yalnız son gece (11 Mart 1918 gecesi) 3000 Müslüman Türk'ü binalara doldurarak yakmak suretiyle öldürdüklerini, Erzurum'daki Rus Yarbayı Twerdo- Khelebof anılarında yazıyor.
O gece, Erzurumlular, Tahtacılar semtinde karşılıklı yer alan Osman Ağa ve Mürsel Paşa konaklarına doldurularak yakılmışlardır. Erzurum'da resmi belgelere göre 9563 yerli Türk ahali, Taşnak Ermeni çeteleri tarafından şehit edilmiştir. Bugün ise Ermeniler mağduru oynuyor ve dünya onlara uymuş. Entrikadan anlamayan milletim ise boynu bükük olanları izliyor.
10 Ocak 1918'de 1'inci Kafkas Kolordusu Komutanı Kâzım Karabekir, birliklerine Erzincan, Erzurum, Sarıkamış yönüne hareket emrini verdi. İşgal altındaki topraklarda, Ermeni zulmünü haber alan askerimizi tutmak mümkün değildi, ordu uykusuzluğa, açlığa, kışa bakmadan ilerledi, ilerledi. 13 Şubat 1918'de alevler içinde yanan Erzincan'ı, 25 Şubatta Aşkale'yi kurtarmış ve 26 Şubatta Erzurum'a doğru akmaya başlamıştı. 11 Martta Ilıca kurtarıldı. 12 Mart 1918 günü, Erzurum'un esaret günleri sona erdi.
12 Mart yalnız Erzurumlular için değil, insanlık için de oldukça önemli bir gündü. Çünkü akla gelebilecek insanlık dışı her türlü işkence ve katliamı gerçekleştiren Ermeniler, geldikleri yere gönderilmişlerdi.
O Erzurum ki, bir süre sonra, Kurtuluş Savaşımızın, Cumhuriyet'e giden yolun en önemli kilometre taşı olacaktı. Yüce Atamız, 23 Temmuz 1919'da Erzurum Kongresi'ni gerçekleştirecekti. Erzurum hemşehrisi, Erzurum Mebusu olacaktı. Kurtuluş'a giden yol, 12 Mart 1918'de kurtarılan Erzurum'dan geçmişti.
Ne güzel tesadüf. Erzurum'un kurutuluşundan üç yıl sonra, 12 Mart 1921'de, Mehmet Akif Ersoy'un Mehmetçiğe armağan ettiği şiiri, İstiklâl Marşı olarak kabul edilmişti:
"Bastığın yerleri 'toprak' diyerek geçme tanı:
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı;
Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı."
NOT: ERZURUMLU OLUPTA ŞEHİT VERMEYEN EV YOKTUR...
HER ERZURUMLUNUN BİR ŞEHİD DEDESİ YADA NENESİ VARDIR.
Şehitlere ve gazilere rahmet diliyorum. Mekanları cennet olsun inşAllah